lunes, 5 de julio de 2021

graciela huinao / dos poemas










Los gansos dicen adiós

A mi abuelo Adolfo Huinao

*

En los ojos de mi abuelo Williche
navegaba el miedo.
Tan solo al morir
apagó ese brillo tímido.
Lo que la naturaleza no pudo
apagar en mi memoria
el color de archipiélago
agarrado en su rostro.
Abuelo, para serte fiel
no recuerdo el día exacto.
Solo veo a los gansos
abriendo y cerrando
sus alas por la pampa.
Mi corto andar abuelo
no entendió
el origen de tus palabras.
Anciano como eras
me alzaste del suelo
y de tu boca nació la muerte
desembarcando en tu playa.
Tu padre y tu hermano
remaron al sacrificio.
Mientras su madre y mi abuelo
alcanzaron la orilla del hambre.
No hubo eco en la montaña
fueron tan calladas tus palabras.
Pero mi niñez asustada
se acurrucó al alero de tus años.
Abracé la pena de tus ojos
y juntos miramos la pampa:
una isla con sus gansos
en los ojos de mi abuelo se quedó
en la última mirada.
Abuelo, hoy sé
nunca fuiste Williche
tu origen Chono o Kawaskar
no subió al bote
el día que robaron tu tierra
y tu raíz.
Ahora entiendo
la pena de tus ojos.
De tu origen navegando
en el gran cementerio
del Pacífico Sur.


La vida y la muerte se hermanan

*

Al mirar atrás
puedo ver el camino
y las huellas que voy dejando.
A su orilla árboles milenarios se alzan
con algún cruce de amargas plantas.
Pero es equilibrada su sombra
desde la huerta de mi casa.
Allí aprendí a preparar la tierra
la cantidad de semilla en cada melga
para no tener dificultad en aporcarla.
Es tu vida
–me dijo– una vez mi padre
colocándome un puñado de tierra en la mano.
La vi tan negra, la sentí tan áspera.
Mi pequeña palma tembló.
Sin miedo –me dijo–
para que no te pesen los años.
La mano de mi padre envolvió la mía
y los pequeños habitantes
dejaron de moverse dentro de mi palma
El miedo me atravesó como punta de lanza.
Un segundo bastó
y sobraron todas las palabras.
Para mostrarme el terror
a la muerte que todos llevamos.
De enseñanza simple era mi padre
con su naturaleza sabia.
Al hermanar la vida y la muerte
en el centro de mi mano
y no temer cuando emprenda el camino
hacia la tierra de mis antepasados.
Abrimos nuestros dedos
y de un soplo retornó la vida
al pequeño universo de mi palma.

***
Graciela Huinao (Osorno, 1956)
Versiones de Clara Antinao

/

Amulelafin tañi laku, Adolfo Huinao

*

Tañi williche laku ge mew 
kentxayküley llükan. 
Lalu wüla chogümnagümi feychi llükan aychüf. 
Chemkün pepi 
chogümnolu tami konümpawe mew, 
lafken tañi pu wapi afünka 
nüwkülelu ñi age mew. 
Laku kollatunoaeyew 
konümpalan chi txoy antü. 
Kanzu müten penefin 
gülamekel ka txapümekel 
ñi pu müpü lelfün püle. 
Tañi püchü tuwülün txekan, laku 
kimtukulay 
chew llegün tami pu nemül. 
Füchalewewyekelu ta eymi 
witxampüramen mapu mew 
fey tami wün mew llegüy ta lan 
anümüwpulu tami ina lafken mew. 
Tami chaw ka tami peñi 
kawenigü az kutxankawün püle petu tañi ñuke ka iñche tañi laku 
zipufigü chi inafül güñun. 
Gelay kemzulla mawüzantü mew ga, 
ñüküf nagümmageymi tami nemül. 
Welu iñche tañi llükalechi püchü mogen 
famtukuluwpuy tañi pu txipantüñi chelkon mew. 
Mafülüfin tami pu ge ñi weñag 
fey txaftu azkintufiyu lelfün: 
kiñe wapi tañi pu kanzu egü 
tañi laku ñi ge mew mülewey 
inan leliwülün mew. 
Laku, fachantü kimtun 
chumkawnorume williche gekelaymi; 
tami chono küpankam kawaskar 
püralay tagi mew 
feychi antü weñeymagepalu tami mapu ka tami folil. 
Tüfa wüla ke kimtukufin 
tami pu ge ñi weñag. 
Tami rüpalwe kentxaykülelu 
chi Pacífico Sur ñi 
fütxa eltun mew. 

~

Lamngenwenngei chi mongen ka chi la

*

Wiñokintulu iñche
pepi pen chi rüpu
ka pen ñi pünon ñi elnien.
Ñi inaltu meu kuifike aliwen witrapürai
kiñeke küruz fure anümka meu.
Welu küme llaufeñ niei
ñi tukukunwe ruka meu.
Üye meu kim pepika mapun
tunten fün ñi tukuam chi wengam meu
fei ta ñi küme dapiafiel meu.
Ta mi mongen
- pieneu - kiñechi ñi chau
tukulel-eneu kiñe runa mapu ñi küwü meu.
Rume kurüntufiñ ka yüfküeneu.
Ñi pichi pülai küwü müllmülli.
Llükakilnge - pieneu -
fanenoam ta mi pu tripantu.
Ñi chau ñi küwü umpulli ñi küwü
ka chi pu pichike mongenche
nengümwetulaingün ñi küwü meu.
Chi llükan chüngareneu wechun waiki reke.
Kiñe pichintu meu müten
ka kom dungun mülewepürai
Pengelel-aeteo chi llükan
chi la ta iñ kom yenien.
Ngeno küdau kimelkefui ta ñi chau
ñi kuifike rüf kimün.
Lamngenwenkunual chi mongen ka chi la
ñi rangiñ küwü meu
ñi llükanoam konli chi rüpü meu
ñi pu kuifikeche ñi mapu püle.
Nülayu ta yu changüll küwü
ka kiñe pimun meu akutui chi mongen
ñi pichi mapuntu pülai küwü meu.

No hay comentarios.:

Publicar un comentario